ფოტო: ბესო ხაინდრავა

ტექსტი: არჩილ ქიქოძე

ერთხელ სოფელ ხონეში, ხევსურეთში, ჩეჩნეთის საზღვარზე, რამდენიმე კვირა ვიცხოვრე, მარტომ სოფელში. ხონე ხონისჭალის ბოსლებია, სადაც ზამთარში ინაცვლებს სოფელი. ჯერ შემოდგომა იყო და ზევით, ხონეში, მხოლოდ მე ვიყავი. დღისით ხონისჭალიდან ამოდიოდნენ ჩემი მასპინძელიც და სხვებიც, რამდენიმე კილომეტრს გადიოდნენ ფეხით ან ცხენით, ცოცხლდებოდა იქაურობა.

კარტოფილს იღებდნენ, თივას ეზიდებოდნენ, მერე მიდიოდნენ და საღამოს ისევ მარტო ვრჩებოდი. ეს ჩემი ცხოვრების მთავარი მარტოობა იყო და ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მოგონებაა დღემდე. მეორედ ვეღარასდროს გავრისკე ამ ყველაფრის განმეორება, რადგან ზუსტად ვიცი, ისეთი აღარ გამოვა. ახლაც მახსოვს, რას ვკითხულობდი შუბლის ფანრის შუქზე – ჩინგის აიტმატოვის „და დღე იყო უფრო გრძელი წუთისოფელზე“, მახსოვს, რომ ღამით სიბნელეში გაღვიძებულს, რამდენჯერ გამხარებია, რომ სწორედ აქ ვიყავი და არა სხვაგან. მუდმივად ვითვლიდი, კიდევ რამდენი დღე არ ამომაკითხავდა მანქანა. ღამით უკვე ყინავდა და თავზე ვარსკვლავებით მოჭედილი ცა მადგა. იქაური შთაბეჭდილებებით თბილისში დაბრუნებისთანავე ერთი პატარა მოთხრობა დავწერე და დღემდე მგონია, რომ ეგეთი კარგი არაფერი დამიწერია.

რა ჯობია კარგ ადგილას საკუთარ თავთან მარტოდ დარჩენას?! მე, პირადად, არასოდეს მომიწყენია. ყველაფერი კი დიდ ხნის წინ დაიწყო, როდესაც ჩვენს სოფელ კარსანში პირველად დავრჩი მარტო.

ბაბუაჩემი თბილისში მიდიოდა, მაგრამ წასვლამდე გადაწყვიტა, ყველა მოსალოდნელი ხიფათი გაეთვალისწინებინა, უფრო სწორად, თვითონ გამოიგონა ჩემთვის ხიფათები და გადარჩენის ინსტრუქციებიც მოაყოლა. რამდენჯერმე წასული, გზიდან ტრიალდებოდა და კიდევ და კიდევ მაძლევდა დარიგებებს. პრაქტიკული რჩევები (რომელი ძროხა სად უნდა დამება საღამოს და დილით საით უნდა გამერეკა) დიდი ხნის მოთავებული ჰქონდა და ახლა ფანტაზიორობდა, სინამდვილეში კი, ჩემზე ღელავდა. თოფი გვერდით მოიდე, ცალ ლულაში კარტეჩი ჩადე, მეორეში ჟაკანიო, ღამე ვინმემ თუ კარის შემომტვრევა დაგიწყო, ჯერ გააფრთხილე და მერე ესროლეო. ვაახ! ეს თქვა, წავიდა, ისევ მობრუნდა და: ღამე თუ დიდი თოვლი მოვიდა და ჭერი ჩამოიქცა, საწოლის გვერდით პატარა ცული გედოს, ეს კედელი ფანერისაა, სულ ადვილად გაამტვრევ და გარეთ გააღწევო...

ნოემბრის თვე იყო. მზიანი დარი. მოკრიალებული ცა, მშვიდზე მშვიდი ამინდი და სამყაროც სულ არ ჩანდა საშიშად, მაგრამ იმდენი მოახერხა, რომ მთელი ღამე თოფით და ცულით შეიარაღებულს თეთრად გამათენებინა.

მგონი, მარტოობასაც სწავლა უნდა. მე ვისწავლე, მაშინ, ჯერ კიდევ სოფელში, ვისწავლე და შევიყვარე. მერე და მერე ჩემთვის მარტოობა სრულიად აუცილებელი რამ გახდა. იმ წლებიდან, როდესაც სოფელში ძროხები გვყავდა და იმათი მწყემსვა მეც მიწევდა ხოლმე, ყველაზე სასიამოვნოდ ჩვენი უზარმაზარი, შიგნიდან ბეწვით გამოკერილი საძილე ტომარა მახსოვს. ჩვენს ოჯახში იყო ლეგენდა, რომ ის ბეწვი ჩრდილოეთის ირმისა იყო, თუმცა არა ვარ დარწმუნებული. ოღონდ ჩემთვის ღამით იმ საძილეში წოლა იყო სითბო და სიმყუდროვე, ჩვენი პატარა გოშია ძაღლები მთელ ღამე ყეფდნენ, ჩვენი სახლიდან პირდაპირ ტყე იწყება და ფხიზელი გოშიები სახლთან და გომურთან მოახლოებულ დიდ და პატარა ნადირს უყეფდნენ, მე ვიყავი ჯერ მოზარდი, მერე – ახალგზრდა, ბევრი რამე მეც კი აღარ მახსოვს, მაგრამ ის შეგრძნება სიმყუდროვისა, ამ სამყაროში საკუთარი თავის მნიშვნელობისა ალბათ ბოლომდე გამყვება.

კიდევ – წიგნები. მარტოობაში წაკითხული წიგნები, რომლებსაც დილით ღუმლის დანთების და ოთახში სითბოს დატრიელებისთანავე მურიანი ხელებით ვშლიდი. და კიდევ – რადიო... მარტოობის აუცილებელი ატრიბუტი – რადიოსპექტაკლები, ახალი ამბები, ილია კევლიშვილის გულშიჩამწვდომი ხმა და კიდევ ვიღაც სექსოლოგის მორცხვი გადაცემა, რომელიც რატომღაც ბოლეროს ჰანგებით იწყებოდა, თითქოს წამყვანი ხართან საბრძოლველად გამოდიოდა არენაზე.

ახალგაზრდობაში ვნადირობდი და ეს მიმაჩნდა ამბად. ნადირობაც ყველაზე უფრო მარტოს მიყვარდა. მაშინ, იმ წლებში, ერთი ჩემი თაობის სლავური იერის მცხეთელი ბიჭი მესაფლავედ მუშაობდა მუხათგვერდის სასაფლაოზე. ყოველდღე მცხეთიდან ფეხით ჩვენი სოფლის გავლით დადიოდა იქ. ორი ქედის გადავლა უწევდა დილით და იგივე გზა – ყოველ საღამოს. ზამთარ-ზაფხულ, ჩვენი სახლის თავზე დილის ათ საათზე გაივლიდა ხოლმე იმისთანა სიზუსტით, რომ საათს გაასწორებდი. ძაღლები ტეხდნენ ყეფას და ტყეში გარბოდნენ. ვიცოდი, ის იყო... ჰოდა, დილით თუკი ნადირობაში ხელი მომემართებოდა, დავუდარაჯდებოდი ბილიკზე, რომ ჩემს ზურგზე მოკიდებული კურდღელი ენახა. ის ბიჭი, ყოველ დღე თავის გაუხარელ გზებზე მოსიარულე, იყო ჩემი ერთადერთი მაყურებელი.

მის შესახებ აღარაფერი ვიცი...

მთაშიც კარგი იყო ხოლმე მარტოობა. კარგი და საინტერესო. ერთხელ, მგონი, ოცდაერთი წლისა, ღამით მარტო წავედი ჭაუხის ბანაკიდან ჯუთაში. იმ გზაზე ბევრს უვლია და იცის, რომ მანძილი არ არის დიდი, მაგრამ წავედი ავდარში, წვიმაში, კუნაპეტ ღამეში და თანაც – ფანრის გარეშე. მაშინ ფანრები უბრალოდ არ გვქონდა და კარავშიც კი სანთელი გვენთო ხოლმე. მერე მთელი ცხოვრება მახსოვდა და მეამაყებოდა ის გზა, დაბლა ალპინიადა იყო, საითკენაც მიმეჩქარებოდა. ჩემი ჩასვლისთანავე მოხდა ჩხუბი, რომლის ყველა მონაწილე, როგორც ხდება ხოლმე, წლების მანძილზე სხვადასხვანაირად ყვებოდა იმ ამბავს... ასე იყო თუ ისე, ის ღამე მნიშვნელოვან მოგონებად დარჩა ჩემთვის...

იმ ბილიკზე დღისით, მზისით, ყოველ ზაფხულს მიწევს სიარული ტურისტებთან ერთად და როგორც კი ჭაუხიდან თავქვე გამოვტრიალებულვარ, აუცილებლად გამხსენებია ის ღამის გზა და საკუთარი თავი – იმღამინდელი. რამდენიმე წლის წინ კი, იმ ადგილამდე მისულს, სადაც ახლა ბანაკი „ზეთაა“, მოულოდნელად ერთი პატარა დეტალი გამახსენდა. მაშინ, იმ ღამეს, სწორედ ამ ადგილას გადავეყარე ვირს, რომელიც ზედ ბორცვის თავზე ება. სოფელ ჯუთიდან ამოსული, წვიმის წვეთებში და ნისლში გაბნეული ელექტორნის შუქი ზურგიდან სცემდა და რაღაც ზღაპრულ არსებად აჩენდა. ვირმა შემაშინა, დამაფრთხო... აქამდე მეგონა ყველაფერი მახსოვდა იმ ღამისა და ახლა, უცებ – ეს შემკრთალი მოგონება, რომელიც უმთავრესი გახდა. საოცარია, მაგრამ ვირმა ყველაფერი გადაწონა, გამახსენა საკუთარი თავი უფრო ნამდვილი, ვიდრე ის წლების მანძილზე ჰეროიკულად შეჭაღარავებული მოგონება იყო. ამის მერე ჭაუხიდან ჯუთისკენ მიმავალს მუდამ მახსენდება ის დაჟივებულ ჰაერში თითქოს გამოკიდებული სახედარი და ჩემთვის მეღიმება... არც კი ვიცი, ვირს ვუღიმი თუ საკუთარ თავს, ახალგაზრდას.

და როგორი ძვირფასი იყო ხოლმე თებერვლის თვეში აუცილებელი წასვლა დავით გარეჯში და იქ სეისმოლოგების სახლში ორიოდე კვირით განმარტოება. თავიდან – ნადირობა, მერე კი, მომდევნო წლებში, ფოტოაპარატით წითელ გორებში ხეტიალი, ხან სითბო და ხან უშეშობა და სიცივე. ზოგჯერ კიდევ გადაბმული ქარიანი დღეები, როდესაც გარეთ ცხვირსაც კი ვერ გაყოფ და მხოლოდ უნდა იკითხო ან საკუთარი წერო რამე. ერთ ზამთარს სეისმოლოგების სახლში საიდანღაც მოხვედრილ რუსულ ჟურნალ „დამავოის“ გადავეკიდე, უკვე გარდაცვლილი მსახიობის ქვრივი შემიყვარდა, უფრო სწორად, მისი ახალგაზრდობის, ქორწილის დღეს გადაღებული ფოტოსურათი. დედა, რა ლამაზი გოგო იყო და როგორ კარგად ყვებოდა მეუღლეზე და დიდ სიცარიელეზე, მისი წასვლის მერე რომ დარჩა! იმ ინტერვიუს რამდენიმე ციტატა ახლაც ზეპირად მახსოვს.

ოღონდ იმავე ჟურნალში სარეკლამო გვერდზე იყო ფოტოსურათი, ორი მაღალფეხება შუშის ჭიქა. ერთში წითელი ღვინო ესხა, მეორეში - თეთრი, გვერიდთ კი შავი და წითელი ხიზილალაწასმული ბლინები. ჰოდა, ეტყობა დავიმშიე, რადგან გადიოდა დღეები და ბლინებიან გვერდს უფრო დიდი გატაცებით ვათვალიერებდი, ვიდრე იმ ქალის ბედნიერების ფოტოს.

სხვა წელს, ისევ გარეჯში და ისევ თებრვალში... ღამდებოდა, როცა ვიღაცამ დაიძახა გარედან. გავედი და ორი ველოსიპედიანი გერმანელი დამხვდა. წვიმანარევ თოვლში იდგნენ სულ სველები. აღმოჩნდა, რომ ჩინეთში მიდიოდნენ. თბილისში აზერბაიჯანის ვიზას ელოდნენ და აქეთ „გამოისეირნეს“. საჭმლიდან მარტო პური და თხილის ზეთი ჰქონდათ. ღამე ჩემთან დავტოვე. მქონდა, ლობიო, მწნილი და ღვინოც კი... იატაკზე ეძინათ. დილით თვალი რომ გავახილე, ორივე აზიდვებს აკეთებდა. ფორმაში იყვნენ. ღამე თოვლი დადო. ველოსიპედები დავატოვებინე და ფეხით ავიყვანე უდაბნოში, იქ, სადაც ახლა ვეღარ ავდივართ. დავათვალიერებინე იქაურობა და უკან აღარ გავყევი. ცოტა ხანი აქ უნდა დავრჩე და ვიფიქრო-მეთქი. იქ, ქედზე, დავემშვიდობეთ ერთმანეთს. უკან გაყვნენ ჩვენს ნაკვალევს. ვიჯექი გამოქვაბულს შეფარებული და ვფიქრობდი იმაზე, რომ აქამდე ჩემი ცხოვრების წესი და თავგადასაველი მეგონა მაგარი და ეს ორი პირტიტველა ბიჭი კი საიდან სად მიდიოდა?! მოვიწყინე. დიდხანს ვიჯექი ეგრე. მერე დაბლა, სახლში ჩავედი. თოვლზე ჯერ კიდევ აჩნდა იმათი ველოსიპედების კვალი. წასულიყვნენ. მერე თოვლი გადნა, ისე სწრაფად, როგორც იცის ხოლმე გარეჯში...